समाधिस्थ कवितांच्या हिंदोळ्यावर

 “तुला आजकाल कविता होतच नाहीत का?”

असं ती जेव्हा मला विचारते, तेव्हा माझ्याकडे उत्तर नसतं. ते सुचण्याची प्रक्रिया चालू व्हावी, असं वाटत असतं; तेव्हा ही मात्र डोळ्यांत कुतूहल नि अपेक्षा साठवून, स्वतःच्याच तळहातावर स्वतःचं डोकं धरून, माझ्या मांडीवर रेलून, अधाशासारखी माझ्याकडे बघत असते. मला नि:शब्द, निरुत्तर करण्यात तिला काय मजा वाटते, किंवा कशाचा अभिमान वाटतो, हे तिचं तिलाच माहीत. पण माझ्याकडे एकटक बघत बसणाऱ्या तिच्या रुपड्यातली समाधिस्थ अस्वस्था संपून जायला नको, म्हणून मीच उत्तर शोधायचं - किंवा सापडलेलं उत्तर द्यायचं टाळतो की काय - असंही कधीकधी वाटून जातं.

बहारों फूल बरसाओ मधली फुलांच्या झोपाळ्यावर झुलणारी वैजयंतीमाला ही नाही. तसवीर बनाये क्या कोई, क्या कोई लिखे तुझपे कविता, म्हणावीशी शर्मिलासुद्धा ही नाही. झोपाळ्यावाचून झुलायचे, फुलायचे तिचे आणि माझेही दिवस मागे पडले. आताच्या खऱ्या जगण्यातला करडेपणा त्याच जगण्यातल्या खोटेपणाला स्वप्नांमध्येसुद्धा बहरू देत नाही. तरीसुद्धा तिच्यातल्या गृहिणीपणातलं, तिच्यातल्या मैत्रिणीतलं नि प्रेयसीतलं सोज्वळ बाईपण मी उरात का पेरतो, आणि त्या मागून होणाऱ्या माझ्या गर्भधारणेपासून ते बाळंतवेणांपर्यंतचा प्रवास एकट्यानेच का करतो, हे मलाही पडलेलं कोडंच आहे. हा प्रवास कधीकधी काही तासांचा, कधीकधी काही दिवसांचा तर कधी अनंतापर्यंतचा. सुट्यासुट्या ओळींच्या, एखाददोन कडव्यांच्या अशा कितीतरी अनाम कविता मी पाळण्यापासून ते झोपाळ्यापर्यंत झुलवल्या असतील, अंगाखांद्यावर खेळवल्या असतील; घट्ट कुशीत घेऊन झोपवल्या असतील किंवा मिठीत स्वतःसोबत जागवल्या असतील; किंवा कुणी माझ्यापासून हिरावू नयेत, म्हणून लपवल्याही असतील. इतकं करूनही, झोपाळ्यावर बसलेली एखादी कधीतरी ‘जाते मी’ म्हणून पाखरू होऊन मलाच झुलवत ठेवत उडून जाते. मिठीत घेतलेली एखादी ‘काळजी घे’ इतकंच म्हणून सोडून जाते. एखादीला सर्वस्व अर्पण करुन टाकण्यासाठी शब्दांच्या, ओळींच्या प्रदक्षिणा घालाव्यात, तर प्रत्येक शब्दासोबत, ओळीसोबत ती मूर्ती होण्याऐवजी दगडच होऊन जाते - नि माझ्या ठिकऱ्या उडवून जाते. अशा सगळ्या एकेक करून उडून गेल्या, सोडून गेल्या, दगड होऊन गेल्या, सजीव समाधिस्थ झाल्या, तर जिच्या जन्मासाठी ताटकळत बसलो आहे, ती जन्माला यावी तरी कशी? मुळात, ती जन्माला येईल का?!

आणि म्हणूनच “तुला आजकाल कविता होतच नाहीत का?” ऐवजी “तुला कविता होईल का?” हे तिने विचारणं जास्त सयुक्तिक ठरेल का?

तिने तेच, त्याच शब्दांत विचारावं, असं मीच तिला सुचवू का?

अर्थात हे मी तिला सुचवलं, तर तिचं कुतूहल काळजीत बदलेल. तिची अपेक्षा अगतिकतेत बदलेल. माझ्याऐवजी तीच नि:शब्द, निरुत्तर होईल, ज्याची तिला सवयच नाही. आणि ते मलाच सोसणार नाही.

म्हणूनच “तुला आजकाल कविता होतच नाहीत का?” या तिच्या प्रश्नाला मी क्षणिक परंतु संपूर्ण विचाराअंती एकच उत्तर देतो - “No!”

काळजी, अगतिकता, निरुत्तरता या सगळ्याचा परिपाक म्हणून चिडून ती माझ्या मुस्कटात मारेल, या भीतीने, मी माझ्या उत्तराचा उत्तरार्धसुद्धा तयार ठेवलेला असतो -

“कारण मला तू होतेस!”

आणि त्यातच माझ्या Noमधले असंख्य हो उजळून निघत असतात.

रांगोळी

दिवाळी जवळ आली की ठिपक्यांचा कागद, रंग, रांगोळी, गेरू, रांगोळ्यांचे पुस्तक या सगळ्या गोष्टी माळ्यावरून काढून तयार ठेवणे; गॅलरीत रांगोळी काढायचा कोपरा झाडून, पुसून तयार करणे वगैरे कामे करण्यात मला खूप मजा येई. फराळानंतर कंदिलापेक्षाही जास्त आकर्षण रांगोळीचे. दादरच्या घरी केवळ आमच्याच नव्हे, तर शेजारपाजारच्या गॅलऱ्यांमधूनही अशा स्वच्छ, कोऱ्याकरकरीत कोपऱ्यांची रांग तयार होई. संध्याकाळी आई रांगोळी काढायला बसली, की मी तिच्या बाजूला बसे. पुस्तकातील कोणती रांगोळी आज काढायची, याची निवड माझीच. मुक्तहस्त रांगोळीपेक्षा, ठिपक्यांच्या रांगोळीचे प्रेम मला जास्त. मुख्य म्हणजे ठिपक्यांच्या रांगोळीमधील सममिती, बांधीवपणा, आटोपशीरपणा; छोट्यातील छोटी रांगोळीही किमान तासभर बसून काढणे, रंगवणे यातील आईची निगुती, आत्ममग्नता प्रत्यक्ष अनुभवली नसाली, तरी तिच्या बाजूला बसून ती नुसती बघत बसणे; हे सगळेसुद्धा किती आनंददायक असे, हे आज फार उशिरानेच कळते. आजसुद्धा प्रशस्त प्रांगणांमध्ये काढलेल्या मोठमोठ्या रांगोळ्या, रांगोळ्यांच्या स्पर्धा वगैरे प्रकारांचे कौतुक वाटतच नाही; उलट त्यांची कसलीतरी कीवच येते.

पुस्तकात दिलेल्या रंगसंगतीशी फारकत घेऊन, स्वतःच्या मनाची रंगसंगतीची निवडण्याची बंडखोरी आईला मी शिकवली. अमेरिकेत गेरूने जमीन सारवणे वगैरे शक्य नसल्याने, नुसत्याच राखाडी जमिनीवरच्या किंवा पाटावरच्या रांगोळीचा सोपा पर्याय उपलब्ध झाला. पण लहानपणीच्या रांगोळीचे आकर्षण, कुतूहल - प्रेम - कायम राहिले, असे अजिबात म्हणता येणार नाही. मुळात, दिवाळीच्या वेळी आई अमेरिकेत असलीच, तर चकली, शेव-चिवडा आणि बेसनलाडू, यापलीकडे तिने काहीही केले नाही, तरी काहीच फरक पडणार नाही, इथवर मन येऊन पोचले. तरीही आईचे रांगोळी काढणे सुटले नाही. ठराविक संस्कार आणि संस्कृतीच्या आधुनिकीकरणाची - किंवा त्यांना सोईस्कर फाटा देण्याची - बंडखोरी तिला शिकवणे मला काही जमले नाही.

नेटाने काढलेली रांगोळी पूर्ण झाली, आणि तिच्या डोक्याशी पणती लावून तिचा उजेड रांगोळीवर पडला की आपसूकच एक प्रसन्नता येई. मग कंदील आणि दिव्यांचे तोरण लागले, की अख्खी गॅलरी उजळून निघे. आजच्यासारखे खिशाखिशातले स्मार्टफोन तेव्हा उपलब्ध नसल्याने त्या कित्येक उजळण्यांचे रंगीबेरंगी फोटो निघालेच नाहीत. फटाके उडवताना किंवा खेळताना इकडून तिकडे पळणाऱ्या पोराटोरांच्या पायाने रांगोळी जराशी जरी पुसली गेली, तरी त्या पोराचे बखोट धरून त्याला धू धू धुवून काढावे, असा राग येई. संध्याकाळी काढलेली रांगोळी सकाळी गॅलरी झाडायला येणारा गडी झाडून टाके आणि सगळ्यांच्या गॅलऱ्या पुन्हा कोऱ्या होत. त्या झाडून काढण्याला मात्र नाईलाज होता.

इकडे अशी झाडलोट करायला गडी नाही. आणि सुबकशी छोटेखानी रांगोळी झाडून टाकायची निर्दयता अजून तरी माझ्यात आलेली नाही. त्यामुळे दिवाळीचे सगळे दिवस एकचएक रांगोळी राहिली, तरी काय विशेष बिघडले, हा विचार आपसूक मनात येतोच. त्याउलट नवीन रांगोळी हवी असेल, तर जुनी झाडून टाकावीच लागणार आहे, हे सुद्धा माहीत असतेच. मग, इतकी सुंदर कलाकृती स्वतःच पुसून टाकावी, की ती जबाबदारी कळतनकळत इतर कुणावर तरी ढकलून द्यावी, जेणेकरून आपल्या माथी आपल्यालाच नकोश्या वाटणाऱ्या निर्दयतेचा शिक्का नको, अशा कात्रीत मन सापडते. नवीन रांगोळी आधीइतकीच सुंदर होईल का, व्हावी का, की ती तिच्याजागी सुंदर असेलच, वगैरे वांझोटे विचार असतातच जोडीला.

‘पूर्वीचं’ आपण फारच जपत असतो बहुतेक. थंड डोक्याने विचार केला, तर ते का, याची असंख्य, तार्किकदृष्ट्या योग्य कारणं सापडतीलाही. तसेच, ते का जपू नये याचीही. मग हे जपणे व्यक्तीसापेक्ष असते की काय, असे वाटून जाते.

पण जपण्याची गरज आहे? खरे तर आपण सगळेच, आयुष्याच्या कुठल्यातरी टप्प्यावर गरजेनुसार एक resetचं बटन शोधत आहोत की काय? रांगोळी resetकरूनच किंवा तिची राखरांगोळी करूनच नवीन रांगोळी रंगवता येते का? संगणकशास्त्रात soft reset आणि hard reset असे दोन प्रकार आहेत. नावानुसारच, त्यांचे अर्थही समजायला तसे सोपेच आहेत. राखरांगोळी हा शब्द कुठून आला आणि तो रांगोळीच्या संदर्भात soft reset आहे की hard? Soft reset असता, तर तीच, तशीच रांगोळी, तिच्या त्याच सुबकतेसह आणि रंगसंगतीसह पुनरुज्जीवित झाली असती, तिची राख झालीच नसती. म्हणजे रांगोळीच्या संदर्भात बोलायचे झाले, तर राखरांगोळी hard reset म्हणावे लागेल. मग काहीतरी नष्ट झालेल्याला, राख झालेल्याला रांगोळी म्हणावेच कशाला, हे काही कळत नाही.

त्याचे उत्तर कदाचित फिनिक्सच्या जन्मात असावे. राख नसताना फिनिक्स जन्म घेईलच कसा? फिनिक्सचे अश्रू कित्येक जालीम जखमांवरचे रामबाण औषध मानतात. म्हणजे कित्येकांच्या आयुष्यातील दुखणी दूर होण्यासाठी फिनिक्सने अश्रू ढाळणे गरजेचे आहे. आणि ते होण्यासाठी रांगोळीची राखरांगोळी होणेही.

शून्यात गर्गरे झाड

यू एस एस मिडवेच्या धावपट्टीवर एका सरळ रेषेत रचून ठेवलेल्या लढाऊ विमानांच्या मधून वाट काढत, त्या विमानांकडे डोळे विस्फारून पाहत असलेल्या चिमुकल्यांच्या बुटांच्या नाड्यांमधून वाट काढत मी त्यातल्याच एका विमानासारखा वर आकाशात झेपावलो, आणि मागे वळून बघितलं. मिडवेचा एव्हाना ठिपका होत आला होता. ते जहाज, त्या अजस्त्र युध्द्धनौकेवरचं संग्रहालय, ते बघायला आलेले लोक सगळेच जिवाणू, विषाणू म्हणावेत इतके छोटे झाले होते. काही मिनिटांपूर्वीच मी कुणाच्या तरी कोकमधला बुडबुडा झालो होतो; कुणाच्या सॅन्डविचवरचं पातळ कागदी आवरण बेदरकारपणे भिरकावून लावलं होतं; आणि मिडवेवरच्या मिजासखोर अमेरिकन राष्ट्रध्वजासकट इतरही अनेक झेंडे, पताका यांच्या असे काही नाकी नऊ आणले होते, की प्रयत्नपूर्वक एकमेकांना धरून, पाय रोवून उभे राहण्यात त्यांची तारांबळ उडत होती. पण आता मी सॅन डिएगोच्या नेव्ही पिअरपलीकडे. आणि तिथे आता फक्त अथांग पॅसिफिक महासागर.

पॅसिफिकसोबत, किंबहुना त्याच्यासारखं आडवंआडवं वाहत जाणं इतकं सोयीचं आणि सवयीचं झालं होतं, की त्यात आता मजा येईनाशी झाली. मर्त्य मानवजातीनं दलांबर की आयनांबर असं काहीसं नाव दिलेल्या आकाशातील थरापलीकडे माझं अस्तित्त्वच नसल्याचा शोध लावल्यापासून मी शक्यतो उभं आणि उंच उडायच्या फंदात पडत नाही. आंबा की संत्र समजून सूर्य खायला झेपावलेल्या मारुतीने हनुवटी फोडून घेतल्यापासून, ‘झेपत नाही तर पोरं जन्माला कशाला घालावीत’, या भावनेने बघणाऱ्या नजरांचा पाठलाग मी पुराणकाळापासून कसा चुकवत आलोय माझं मलाच माहित! आज सुद्धा मिडवेवरून निघाल्यावर, जेमतेम तपांबर की ओझोन असल्या कुठल्यातरी थराला शिवून मी माघारी फिरलो.

परतीच्या वाटेवर कुणा हौशी वैमानिकाने विमानाच्या धुराचं हृदय आखून ठेवलेलं पाहिलं. शेजारीच धुराने गिरमिटलेली काही अक्षरं. ‘वाचता येईना अक्षर वाकडे’! त्यातून कुणाची तरी प्रेमपत्रं चोरून वाचल्याचं पाप आपल्या माथी कशाला?! म्हणून किमान त्या अनाम प्रेमवीराला त्याचं हृदय भेदून जाणारा बाण चितारण्यात तरी हातभार लावावा, या उदात्त विचाराने मी त्याच्या विमानाच्या शेपटीला हात घालणार, इतक्यात मिडवेशेजारच्या चिंचोळ्या गल्लीत चाललेली वाळक्या पानांची मस्ती दिसली. तिकडे वळलो.

वाळकी पानं बिचारी असतात. तशीच ही. मुजोरी करायचा मक्ता फक्त माझ्याकडे आहे. शक्यतो रिंग अराउंड द रोझी पासून ते ऑल फॉल डाऊन यापलीकडे त्यांची मजल जात नाही. पण मी मनात आणायचा अवकाश; मग मात्र स्वतःची वावटळ करायलासुद्धा मागेपुढे पाहत नाहीत. सकाळपासून माझा मूड चांगला असल्याने त्यांना दुरूनच टाटा-बायबाय करून शेवटी नेहमीसारखा पॅसिफिकला समांतर झालो.

हॉलिवूड, लॉस एंजेलिसच्या आसपासच्या टेकड्यांकडे पोचलो, तेव्हा संध्याकाळ होत आली होती. या टेकड्यांमधला बराच भाग आता काँक्रीटचं जंगल झालाय खरा; पण उतरणीवर काही ठिकाणी अजूनही हिरवळ आणि रंग टिकून आहेत. रंगीबेरंगी रानफुलांचे रंग. तिथे अंग टेकायला आवडतं मला.

सूर्य बुडेपर्यंत तिथे बसावं; फुलांगवतावरून हात फिरवावा, आणि तळव्याला गुदगुल्या झाल्या की आपलाच आपल्यावर शहारा यावा; त्यामुळे आपलं घोंघावणं क्षणार्धात बंद व्हावं नि तिथे झुळकेची शीळ फुटावी. सुख सुख म्हणतात ते हेच की काय, या भावनेने आपण कृतकृत्य होऊन जावं. आणि या ठिकाणालाच आपण आपली हॅपी प्लेस, हॅपी स्पेस समजावं. आणि अशाप्रकारे स्थिरस्थावर झालो, की वारा गाई गाणे, प्रीतीचे तराणे वगैरे चालू करावं.

या ची ही आता स व य झालेली!

सवयीचं नसलेलं आज पाहिलेलं एक अनोळखी डँडेलॉइन. मी शीळ घालावी आणि डँडेलॉइन्सच्या शेतातून असंख्य हारतुरे, पुष्पगुच्छ, टाळ्या नि शिट्यांचा वर्षाव व्हावा, इतकं कौतुक आहे इथल्या फुलापानांना माझं! मग या अनोळखी डँडेलॉइनकडून एखादं फूल तरी का भिरकावलं जाऊ नये?! मुजोरी करायचा मक्ता फक्त माझ्याकडे आहे, हे बहुतेक याला माहीत नसावं. किंवा कदाचित आपली नीटशी ओळख झाली नसावी. आपण स्वतःच ओळख करून दिली तरच ती नीट - आणि कायमची - लक्षात राहील की काय, असं वाटून मी उठलो, तसं ते शेत किंचितसं गहिवरलं. मी त्या अनोळखी डँडेलॉइनसमोर येऊन उभा ठाकलो आणि एक दीर्घ श्वास घेतला. त्याचे निर्विकार डोळे मला भिडले. जणू माझीच वाट पाहत असल्यासारखे.

आजवर माझ्या डोळ्याला डोळा द्यायचा माजोरडेपणा कोणी केला नव्हता. पण या डँडेलॉइनच्या डोळ्यात माज नव्हता. किंबहुना काहीच नव्हतं. एखाद्या तपस्वीसारखी त्याची नजर स्थिर होती. इच्छा नसतानाही, मी खाली वाकून - मी..खाली वाकून..! - वसुली करावी अशा थाटात माझा हात पुढे केला. डँडेलॉइनला माझं म्हणणं कळलं असावं. तरीही त्याची नजर तशीच स्थिर. तशीच निर्विकार. कळलेलं म्हणणं वळलं कसं नाही, या माझ्या नजरेने केलेल्या प्रश्नाला उत्तर म्हणून त्यानं आपली छाती उघडी केली.

त्या निधड्या छातीवर फक्त एकच तंतुपुष्प उरलं होतं. आणि त्याच्या मुळाशी कायमस्वरूपी चिकटलेलं काचत असलेलं चंद्ररूपी कुणीतरी, काहीतरी, कितीतरी. मला द्यावं तर ते डँडेलॉइन संपून जाणार. नाही दिलं, तर मी ते संपवणार. स्वतः संपावं, की अजस्त्र कुणीतरी संपवावं, या यक्षप्रश्नाचं सोपं उत्तर डँडेलॉइनने छाती खुली करून स्वतःच स्वत:ला दिलं होतं. हे संपून जाणं, हीच याची हॅपी प्लेस आणि हॅपी स्पेस असेल का? की ग्रेस म्हणतो तसं छातीवर वैऱ्यासारखा गोंदला गेलेला चंद्र? याला संपवावं का मी? हा स्वतः का संपत नाही?

याच्यासारखीच किती डँडेलॉइन्स आधी संपून गेली किंवा संपवली गेली, हा प्रश्न मला तिथे पहिल्यांदाच पडला. कधी नव्हे तो स्वतःचीच कसलीतरी वाटत असलेली शरम घेऊन मी सुसाट माघारी फिरलो. न राहवून मागे पाहिलं.

त्याच स्थिर, निर्विकार नजरेनं शून्यात कुठेतरी बघत डँडेलॉइन घुमत होतं. ते संपलं नव्हतं; कुणी संपवलं नव्हतं. छातीवरचं एकमेव, शेवटचं तंतुपुष्प मिरवत उंचच उंच माड झालं होतं.

अतिरिक्त अंतस्थ प्रेरणा: वाऱ्याने हलते रान (कवी: ग्रेस)

डिजिटल बैराग्याचे महानिर्वाण

 

गम और ख़ुशी में फर्क ना महसूस हो जहॉं

मैं दिल को उस मकाम पे लाता चला गया

“नंबर त्वेल, मिडीयम फ्राईज, डाएट कोक?” जॅक इन द बॉक्स च्या जुनाट, तपकिरी, पंजाभर रुंदीच्या खिडकीतून आलेल्या दक्षिण अमेरिकन गोडव्याने साहिरचे शब्द फुटेनासे झाले. कुठली असेल ही? मेक्सिको? निकाराग्वा? पेरू? विचार करताकरताच बैराग्याने त्याचं अमेरिकन एक्स्प्रेस त्या गोडव्याकडे देऊन टाकलं आणि हातात कोंबलेली ब्राऊन बॅग पॅसेंजर सीटवर फेकून तो ड्राईव्ह-थ्रू मधून चालता झाला. “सर, युअर कार्ड” वगैरे खिडकीतले शब्द ऐकून न ऐकल्यासारखे करून. दक्षिण अमेरिकेतून आलेल्या, तपकिरी कातडीच्या, चुणचुणीत नि ‘हॉट’ ललना बैराग्याला स्वतःच्याच जातकुळीतील, कधीकधी रक्ताच्या नात्यातील वाटत. अमेरिकन स्वप्नाच्या ओढीने इकडे येणाऱ्या लमाणांच्या तांड्यातील सगळे शेवटी सारखेच. कुणी भिंतीवरून उड्या टाकून येतात, कुणी भुयारातून, तर आपल्यासारखे कुणी सरळमार्गी, विमानाचं तिकीट काढून नि कागदपत्रं घेऊन. इतकाच काय तो फरक. शेवटी अमेरिकेतलं कुठलं तरी छोटंमोठं शहर सगळ्यांना गिळून टाकतं.

रात्रीचे १:२७ वाजले होते. साहिर, देव आनंद, रफीशी जोडलेली माझी नाळ बैरागी आता कधी कापणार, या विवंचनेत मी त्याची सोबत करतच राहिलो. आम्हा दोघांना पोटात घेतलेली होंडा ऍकॉर्ड मिलपिटसच्या दुर्गंधीत, काळ्याकुट्ट काळोखात येऊन थांबली. गाडीचे दरवाजे-खिडक्या न उघडताही, मिलपिटस आलं, हे हायवे २३७ वरून Zanker Road वर बाहेर पडताना कळतंच. ग्वादालूपे नदी, कायोटी खाडी आणि अल्विजोचं विस्तीर्ण खाजण इकडे एकमेकात मिसळून जातात. बैरागी इकडे बरेचदा यायचा. येतो. हे मिसळणं बघितलं, की त्याला शिवडीची खाडी आठवते, तिथले लाल-गुलाबी रोहित पक्षी आठवतात. क्रान्तीवीर मधला ‘यह हिंदू का खून, यह मुसलमान का खून’ करत चवताळलेला, आपल्या पंजावर स्वतःच्याच रक्तात, वस्तीतील मुसलमानाचं रक्त मिसळून, सर्वधर्मसमभावाचे फण्डे देणारा नाना पाटेकर आठवतो. बैराग्याचा एक दृष्टिक्षेप माझ्यासाठी ‘आप का हुक्म सर-ऑखोंपर’ असतो. मग आम्ही यूट्यूबवर तो डायलॉग दोन-तीनदा बघतो. डिम्पलला बघतो.

आतासुद्धा हे सगळं बघितलंच. दूरवर कुठेतरी संथ तालावर उघडझाप करणारे चार लाल दिवे बघितले. ते नेहमीसारखे चारच आहेत, हे सुद्धा मोजून बघितलं. तिथेच असलेल्या पण आता न दिसणाऱ्या डंबार्टन पुलाच्या दोन्ही बाजूसुद्धा गाढ झोपल्या होत्या. उजवीकडचे मिशनचे डोंगर नेहमीप्रमाणेच ‘ऑल इज वेल’ची ग्वाही देत होते.

इथलं मिसळणं मग पुढे सॅन फ्रॅन्सिस्कोच्या उपसागरात जाऊन आणखी मोठं होतं. त्या उपसागराच्या एकीकडे सॅन फ्रान्सिस्को, एकीकडे बर्कली, एकीकडे ओकलंड. फरक इतकाच, की या शहरांमध्ये माणसं मिसळलेली असतात. मुंबईसारखीच. उंचच उंच इमारतींच्या गराड्यात. त्या सुद्धा इतक्या उंच की वर बघताबघता मान मोडून एखादा खोल खाली कुठेतरी पडेल. इकडे माणसं काम करतात, खातात, इकडून तिकडे चालतात, धावतात, गाड्या चालवतात, भिका मागतात. जगतात. कुणी इमारतींमध्ये, कुणी वस्त्यांमध्ये; कुणी झोपडपट्टयांमध्ये, कुणी रस्त्यावर.

अशा कुठल्याच गगनचुंबी इमारतीत ना तो राहिला होता, ना त्याने कधी काम केलं होतं. मुंबईत नाही, आणि इकडेही नाही. मुंबईत तर आता आडवं पसरायला जागाच उरलेली नाही. आता पसरायचं असेल, तर उभं. आकाशात. क्रेनवर चढून, सरळसोट. त्या वरच्या टोकावरून मग कुठेतरी धारावी दिसेल, कुठे सायन, कुठे माहिमचं मच्छीमार नगर. ही सगळी कधीतरी शहरं होती. शहरंसुद्धा नाहीत, बेटं! आता त्या वस्त्या झाल्या आहेत. वेशीवरच्या, वेशीबाहेरच्या नाहीत; वेश्येसारख्या. सतत तिकडे डोकावणं होतं, त्यांचंही खुणावणं होतं; जावंसं वाटतं, पण गांडीत दम नसतो. बैराग्याच्यासुद्धा! बैरागी असूनही! आपल्याला हवं असलेलं जगणं आपण जगतोय, की मिळालेलं? आणि आपल्याला हा जो प्रश्न सतावतो, तोच प्रश्न तिथल्या कुणाला सतावत असेल तर? जर या दोघांची, त्यांच्या जगण्याची अदलाबदल केली तर? न जाणो आपल्यासारखाच कुणी भेटला तिकडे, आणि ‘हमने उनको भी छुपछुपके आते देखा इन गलियों में’ गायला लागला तर?

बैरागी भानावर आला, तेव्हा त्याचं अमर प्रेम गात होतंच! हे झालं, की बास करू, असा विचार त्याच्या मनात आला. पण शर्मिलाची पुष्पा त्याला करीनाच्या चमेलीकडे घेऊन गेली. आणि ती मग पुढे राधिका आपटेच्या गार्बोकडे. अमर प्रेमाचं बदललेलं स्वरूप बैराग्याला झेपेचना. किंबहुना प्रेम म्हणजे नक्की काय? आपल्याला कळलं, आपण केलं ते? की आणखी काही? पडताळणीसाठी मग त्याने स्वत:च्या अमर प्रेमाची सगळी गोष्ट फेसबुकवर वाचायला सुरुवात केली. साखरपुड्याचे फोटो, लग्नाचे फोटो, ऍनिव्हर्सरीचे फोटो. फोटोच फोटो. अधेमधे भरल्या ताटातल्या लोणचं-कोशिंबीरी-पापडासारख्या तोंडी लावायला कविता वगैरे. आपल्याच प्रेमाची खात्री पटली असली, तरी त्याला तिलांजली द्यायच्या करारावर थोड्या वेळापूर्वी केलेली डिजिटल स्वाक्षरी त्याच्या डोक्यातून जाईना. डाएट कोकचा एक घोट, मग एक फ्राय तोंडात टाकायचं, मग परत एक घोट अशा सुसूत्र तालावर त्याने एकामागोमाग एक फोटोतून स्वतःला अन-टॅग करायला आणि मग तो फोटो डिलीट करायला सुरुवात केली. ‘आमची पहिली दिवाळी’, ‘पहिली मकरसंक्रान्त’, ‘द डे आय बिकेम ब्राईड’ वगैरे फोटो मात्र अमर प्रेमाच्या मालकीचे असल्यामुळे, त्याला ते डिलीट करता आले नाहीत. फेसबुकवरील स्वतःच्या डिजिटल संपत्तीचा वारसदार नेमण्याची सोय फेसबुकने नुकतीच जाहीर केली. त्यामुळे आपल्या या डिजिटल पाऊलखुणा, त्याच कराराद्वारे, तिच्या नावे करून टाकाव्यात का, असाही विचार त्याच्या मनाला चाटून गेला. पण एकदा वैराग्य पत्करलं की कसली संपत्ती, कसल्या खुणा नि कसलं काय?! त्यापेक्षा सगळ्याची विल्हेवाट लावणं इष्ट! तोच मार्ग त्याने निवडला आणि फेसबुक अकाउंट डिलीट केलं.

तेच इंस्टाग्रामच्या बाबतीत. ‘एक अकेला इस शहर में’ - त्याचं इंस्टाग्राम हँडल! सगळे आवडीचे, ओळखीच्यांचे फीड्स चाळून घेतले. नटनट्या, खेळाडू, नातेवाईक, मित्रमैत्रिणी; आई. मग बेंबीखाली साड्या नेसून, बिनबाह्यांची पोलकी घालून उत्तान नाचणाऱ्या रॅण्डम बायका; स्वतःच्याच स्वयंपाकघरात नवीनच काहीतरी चमत्कृती साकारणारे नि तिला पाककृती म्हणणारे रॅण्डम, हौशी आचारी; काहीतरी सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक, असंबद्ध, बोजड, तात्त्विक बोलणारे, स्वतःला ‘इन्फ्लुएन्सर्स’ म्हणवणारे वगैरे वगैरे वगैरे. सगळ्यांचं, सगळीकडे, सगळं आलबेल आहे, याची खात्री झाल्यावर, त्याने आपला मोर्चा एका विवक्षित अकाउंटकडे वळवला. याची गांड मारायची राहूनच गेलं, ही रुखरुख आजही लागली आहेच, हे लक्षात आल्यावर त्याला स्वतःच्याच अर्धवट, अपूर्ण वैराग्याची शरम वाटली. चेहऱ्यावर एक खिन्न, बिचारं हसूही उमटलं. पण त्यावरचा तोडगा आधीच शोधून काढलेला असल्याने, निश्चिन्त मानाने त्याने इंस्टाग्राम अकाउंट डिलीट केलं.

आता पाळी व्हॉट्सऍपची. काय वाटेल त्या कारणासाठी तिकडे भूछत्रांप्रमाणे उगवलेल्या असंख्य समूहांतून तो कधीच बाहेर पडला होता. पण तिथे शिल्लक असलेल्या फक्त एकाच चॅटमध्ये जन्मोजन्मांपासून गुंतले आहेत, असे वाटावेसे प्राण त्याला कधीच सोडवता आले नाहीत.

इत्यलम्. You just be!

इतकंच टाईप करून मग तिच्या प्रोफाइल पिक्चरपाशी तो बराच रेंगाळला. तिला डोळे भरून साठवून घेतलं. डोक्यातल्या सगळ्या विचारमैथुनाचा निचरा फक्त तिच्याच कुशीत होतो, हे माहीत असल्याने, आताही त्याने हात आखडता घेतला नाही.

सगळे डिजिटल पाश, गुंते, संबंध, जे म्हणाल ते, जमतील तसे एकामागोमाग मोकळे केल्यावर त्याच्यात विजयश्री संचारली. कोक, फ्राईज संपून जमाना झाला होता. क्लक सॅन्डविचचा शेवटचा तुकडा तोंडात कोंबताकोंबता माझ्याकडे बघून म्हणाला ‘यूट्यूब लाईव्ह’. करोनाकाळापासून वाढवत नेलेले केस आणि दाढी हातानेच त्यातल्या त्यात विंचरून तो येशू ख्रिस्ताच्या थाटात तयार झाला. गाडीच्या मागच्या सीटवर पडलेले रनिंग शूज घातले. गो लाईव्ह वर क्लिक केलं आणि मला सोबतीला न घेताच, एकटाच धावत सुटला.

रात्रीचं रनिंग? हे माझ्यासाठी नवीनच होतं. पण किती मैल? आणि स्ट्राव्हा चालूच केलं नाही. फिटबिटसुद्धा इथेच पडलंय. त्याची पाठमोरी आकृती जेव्हा, जिथे दिसेनाशी झाली, तिथेच, त्याच्या पुढच्याच क्षणी कुणीतरी पाण्यात धप्प पडल्याचा आवाज आला, इतकंच.

परतीचे सगळे मार्ग आणि कारणं स्वखुशीने नष्ट केलेल्या एकाचं महानिर्वाण माझ्याव्यतिरिक्त आणखी कोणी लाईव्ह बघितलं असेल, कुणास ठाऊक! हा ना बुद्ध, ना सदेह वैकुंठी जाणारा तुकाराम, ना आंबेडकर, ना येशू, ना आणखी कोणी. त्यांची स्मारकं होतात, आणि याच्यासारख्या बैराग्याच्या पोलीस केसेस, इतकाच काय तो फरक आहे.

फुले का पडती शेजारी

Baby moves on Santoor असा विषय असलेला ई-मेल कित्येक वर्षांनी आज अचानक दिसला आणि त्याने क्षणाचाही वेळ न दवडता, लगेच त्यातल्या YouTube linkवर क्लिक केलं. Look at the bottom left side of the belly, इतकी स्पेसिफिक सूचना पुरेशी होती. लागलीच त्याचे डोळे व्हिडिओतल्या जांभळ्या टँक-टॉपमध्ये फुगलेल्या पोटाकडे वळले. डाव्या दिशेला चाललेली हालचाल तशी स्पष्टच होती. शिवकुमार शर्माचं संतूर जितका आनंद देतं, त्याहीपेक्षा जास्त आनंद त्याला त्या हालचालीने झाला होता.

कथा-कादंबऱ्या-चित्रपटांमधील लेखी प्रेमपत्रांची जागा ई-मेल्सनी घेतलेल्या जमान्यातले ते दोघे. साहजिकच, त्याही ई-मेलला उत्तर देण्यासाठी उजवीकडच्या Replyच्या खुणेवर क्लिक करायची त्याच्या बोटांना सवयच झालेली. पण पुढच्याच क्षणी भानावर आल्यावर,  साहजिकच, ते न करता, बेडरूममध्ये एकटंच झोपलेल्या आपल्या बाळाच्या बाजूला जाऊन, त्याला घट्ट कुशीत घेऊन, त्यानेही डोळे मिटले. मागच्या दहा-बारा वर्षांच्या जगण्याची पुढच्या चार-पाच तासांत उजळणी होणारच होती. ई-मेलमधून, चॅटमधून चालणारे प्रेमसंवाद प्रत्यक्षातल्या हेव्यादाव्यांमध्ये बदलत जाणं, हे सुद्धा स्वप्नांत बघायचंच होतं.

लग्नानंतर बायकोला घेऊन शाळेतल्या आपल्या लाडक्या बाईंचे आशीर्वाद घ्यायला गेला असताना बाई त्याला म्हणाल्या होत्या - स्वतःच्या नावाला नि गोष्टीला साजेशी, अनुरूप नावाचीच बायको केलीस तर! त्यावर ते दोघेही लाजले होते. नावासारखाच स्वतःचा निळाशार स्वभाव घेऊन, so called happily ever afterचं  चित्र रंगवायला बसल्यावर, चित्राची एक बाजू पूर्ण होत गेली. मात्र डोळ्यांत भरेल, असं चित्र तयार व्हायला हवा असणारा ठळक, लाल-पिवळा रंग फक्त तिच्याकडेच होता. दोघांनी एका चित्राची नवीन, हिरवीगार सुरुवात केली. एकदा तो लाल-पिवळ्या, निळ्या-हिरव्या फुलांचा बगीचा बहरला, की घराच्या दिवाणखान्यात भिंतीवर ते मोठं चित्र दर्शनी भागातच सगळ्यांना दिसेल, अशा पद्धतीने लावायचं, हीच आयुष्याची इतिकर्तव्यता, इतपतच दोघांचंही अनुभवविश्व त्यावेळी संकुचित होतं. किंवा कदाचित यापेक्षा इतर कुठली अपेक्षाही नव्हती. पण बागेची गंमत फुलांमुळे आहे, नि फुलांची फुलपाखरांमुळे. त्यामुळे फुललेल्या फुलांची निगा राखणं, फुलपाखरांना बोलावणं, ‘येथे फुले तोडण्यास सक्त मनाई आहे’, असे फलक लावणं, ही सगळी कामंही करावीच लागतात, याचा विसर तिला का पडला असेल, हे मात्र त्याला काही केल्या कळलंच नाही. कदाचित ते तिच्या स्वभावातच नसावं. त्याला भावलेला ठळकपणा, लालपिवळेपणा नंदादीपाच्या तेजाचा नसून, एखाद्या वडवानलाची सुरुवात ठरावी, अशा गतीने दिवस बदलत गेले आणि नंतर बरीचशी फुलपाखरं फक्त त्याच्या स्वप्नांतच बागडू लागली.

त्यातलं एक फुलपाखरू Monarch Grove Wineryच्या टेस्टिंग रूम मधलं. सप्ताहांतीच्या सुटीचा निवांतपणा फिकट, पिवळसर Chardonnayमध्ये विरघळवत दोघे बसले होते. तिचे डोळे Highway Oneच्या पलीकडे, निळ्याशार अथांगतेत. आणि त्याचे तिच्याकडे. पिल्लाचे मात्र समोरच्या दुधाच्या बाटलीकडे नि चीझच्या छोट्या तुकड्यांकडे - आधी काय हातात घ्यावं, या विचारात दोन्हींशी आलटूनपालटून चाळे करत. इतक्यात एक केशरीकाळं फुलपाखरू येऊन त्या चिमुकल्या मुठीवर येऊन बसलं आणि पिल्लू असं काही दचकलं, की समोरची दुधाची बाटली आडवी होऊन तिथल्यातिथे चिकट थारोळं झालं. आता आपली खैर नाही, या भीतीने पिलाची रडारड, साफसफाईसाठी wineryच्याच कर्मचाऱ्याची मदत घेण्यासाठी याची तारांबळ आणि या सगळ्यापासून अलिप्त, वेगळ्याच विश्वात कुठेतरी हरवलेली ती. आपल्याला आलेला राग तिच्या निष्काळजीपणाचा आहे, बेदरकारीचा की रविवारच्या त्या संध्याकाळची माती झाल्याचा, हे त्याला नक्की कळेना.

आणि सत्यघटनेतल्या प्रश्नांची उत्तरं स्वप्नात शोधून मिळत नाहीत, हे सुद्धा.

एका स्वप्नात तो पोचला होता बकिंगहॅम पॅलेससमोरच्या सत्यात अस्तित्त्वात नसलेल्या कुठल्याश्या टेकडीवर. समोरच राणीचा अख्खा राजवाडा एका भल्यामोठ्या तपकिरी पडद्यामागे लपला होता. आणि राणीच्या दर्शनासाठी आलेल्या प्रजेचा धीर खचत चालला होता. अजून कशी आली नाही, कधी येणार, येणार की नाही, या प्रजेच्या चुळबुळीतच, राणीचे दोन द्वारपाल आले. एकही शब्द न बोलता, कोऱ्याकरकरीत चेहऱ्यानं त्यांनी तो पडदा बाजूला करून झटकला आणि लाखो मोनार्क फुलपाखरं आकाशात उधळली. आनंदित प्रजेच्या आरोळ्यांमध्ये, राणीच्या देशात पाहुणा म्हणून आलेल्या याचे डोळे मात्र, आकाशातलं आपल्यासाठीचं फुलपाखरू कोणतं, हे शोधण्यात लागलेले. इतक्यात, मानेवर काहीतरी हुळहुळलं, म्हणून ते झटकायला त्याने हात आणि…

…डोळे उघडले तेव्हा दरदरून घाम फुटलेला. बेडरूममध्ये तो एकटाच. लघवी करून आल्यावर पुन्हा निद्रिस्त व्हायच्या आत WhatsAppवर त्याने अख्ख स्वप्न सविस्तर टाईप केलं आणि आपल्या जिवलग सखीकडे पाठवून दिलं.

Metamorphosis, transformation and the evolution of your soul and spirit. The purpose in this lifetime is to continue to move forward on your spiritual journey. सकाळी सखीचं उत्तर. कोणा निनावी साहित्यिकाने सांगितलेलं फुलपाखरांचं बोटांवर रंग सोडून जाणं वगैरे त्यानेही कुठल्यातरी निबंधात, कधीतरी वापरलेलंच; पण बोटांवर धरलेलं फुलपाखरू तिथेच राहण्यापेक्षा सोडून गेलेलं - आणि तसं झालं नाही, तर सोडून दिलेलं - बरं,  हे त्याला पटलं. You are my totem. त्याने टाईप करून पाठवलं. त्यावर तिकडून घट्ट मिठी मारल्याचा इमोजी.

आजही दिवाणखान्यातल्या दर्शनी भागावरच्या अदृश्य मोठ्या चित्राकडे त्याचे डोळे वळले, की स्वतःचा निळा चेहरा, आणि त्या शेजारीच डोळ्यांची आग होणार भूतकाळ त्याला स्पष्ट दिसतो. पण चेहऱ्यातला तो नावापुरताच असतो. त्याचा आत्मा भिंतीवर आणि चित्राभोवती, इकडेतिकडे यादृच्छिक संथपणे बागडणारं मोनार्क फुलपाखरू होऊन जातो. स्वतःच्याच  चेहऱ्यात तात्पुरती अवतरलेली भामा मग त्याला विचारते - बहरला पारिजात दारी, फुले का पडती शेजारी? आणि या फुलपाखराकडे उत्तरासाठी हात पसरते.

“अगं जाऊ दे नं. तुला तो सडा सदैव दिसत राहील, आणि दरवळही सदैव येत राहील. हीच तुला देणगी, हीच तुझी नियती”

भामेच्या तावडीतून सुटून त्याचा चेहरा पूर्ववत होतो. आणि भामेला शिकवलेलं ‘सोडून देण्याचं’ तत्त्वज्ञान जिने सांगितलं, त्या नंदादीपाकडे मग फुलपाखरू झेपावतं.

शहाण्या वेड्याची गोष्ट

 

घाटावरच्या गंगारतीच्या झांजा, घंटा, शंख वाजू लागले, तसे वेड्याने मोठ्या कष्टाने डोळे उघडले.

डोळ्यांना समांतर वाहत जाणारी गंगेच्या प्रवाहातील दिव्यांची फुलं बघितली, आणि शंकराच्या देवळाबाहेर उडणाऱ्या

प्रसादासाठीच्या झुंबडीत नंबर लागायची त्याची शक्यता केव्हाच मावळल्याचा साक्षात्कार त्याला झाला.

प्रसादातला डाळभात वेड्याला प्राणप्रिय होता. तो मिळाला, की बाकी काही नको असे. रात्रीच्या अंधारात,

लाखो दिव्यांच्या लखलखाटात, वाळक्या काटकीसारखं स्वतःचं शरीर, मणभराचं पोतं उचलावं इतक्या

कष्टाने, जोर लावून उचललं, आणि वेडा पाय फुटतील तिकडे झोकांड्या खात जाऊ लागला. उजव्या

पायाच्या तळव्याला चिकटलेलं शंकर-पार्वती-गणपतीचा फोटो असलेलं कसलंतरी palmphlet डाव्या

पायाच्या चवड्याने, शेणात पाय पडल्याच्या भावनेने बाजूला केलं. गणपतीचा प्रसन्न चेहरा दिसल्यावर मात्र

त्याला स्वतःचीच शरम वाटली, आणि त्याने तो कागद उचलला. भेळीचा शिळा वास, आठ-दहा अर्धवट ओले

कुरमुरे आणि थोडी शेव चिकटलेल्या त्या कागदावर स्वतःच खरडलेलं काहीतरी किलकिल्या डोळ्यांनी

बघितलं. काही केल्या त्याला ते वाचता येईना. शेवटी कुठलासा एक शब्द लागला, आणि तो कागद चुरगळून

त्याने चड्डीच्या खिशात कोंबला. आता मात्र त्याचे पाय शिस्तबद्ध लयीत घाटाशेजारच्या स्मशानाच्या दिशेने धावू लागले.

.....

तो आणि ती गंगाकिनारी एकुलत्या एक मळकट बाकड्यावर एकदम आरामात बसले होते. गेल्या सहा-आठ महिन्यांत फोटोफिचर्सच्यानिमित्ताने घाटावर भटकताना, हायजिन-फायजीन लाडांना गंगेतंच तिलांजली देऊन, दोघे घाटावरचेच झाले होते. बिस्लरीच्या बाटल्याजाऊन हाती चहाचे कुल्हड, आणि मार्लबोरो जाऊन ओठात गोल्ड-फ्लेक, हा आमूलाग्र बदल दोघांच्या लक्षातही आला नव्हता.वेड्याने मात्र तो बरोबर हेरला होता. बाई सिग्रेट पिते, या चमत्काराचा त्याने इतका धसका घेतला होता, की एकदाच तिच्या कानशिलातलगावून सालीला सरळ केलं पाहिजे, असा विचार वेड्याच्या मनात कैकदा येऊन गेला होता. पण घाट खूप दयाळू आहे, तो सगळ्यांनाआपलंसं करतो, आपल्यात सामावून घेतो आणि मग सगळ्या वेडेपणाचा शेवट घाटावरच होतो, या शहाण्या समजुतीने वेड्याने स्वतःलाआवरलं होतं. तिची सिग्रेटची सवयसुद्धा अशीच तिच्यासोबतच कधीतरी विझेल, हे नक्की.

तो नेहमी दोन्ही हातांच्या चाफेकळी आणि अंगठ्याच्या फ्रेममध्येच तिच्याशी सगळं बोलायचा; आणि तिलाही कधीपासून त्याचीच भुरळपडलेली. एरव्ही ती त्याच्या खांद्यावर डोकं ठेवून झोपायची आणि मग वेड्याच्या डोळ्यांतल्या फ्रेममध्ये ते दोघे चिमणाचिमणी आदर्श क्लिकहोऊन जायचे. ती त्याच्या मांडीवर झोपलेली मात्र वेड्याला काही केल्या आवडायचंच नाही. कारण तेव्हा वेड्याच्या फ्रेममध्ये ती नसायचीच.तेव्हा तोही कधीतरी एखादं मिनिट फ्रेममधून बाकड्यावरच गायब व्हायचा - अगदी एखादंच मिनिट - नि वेड्याच्या पोटात स्वतःचंच किंचितपूर्वायुष्य गलबलून यायचं. स्वतःच्या तिच्यासकट. एक दिवस बाकड्यावरच्या तिने इतकं मोठं व्हावं, की आपल्या फ्रेममध्ये मावूच नये,असं वेड्याला वाटायचं; आणि मावलीच तर फक्त ती, एकटी. दुसरं कोणीच नको. तिने कायम आपल्याच मांडीवर झोपायला हवं,नाहीतर आपण फक्त तिच्याच कुशीत, हे आणि इतकंच वेड्याला हवं होतं. पण तिला हे कोण समजावणार? चालू वर्तमानकाळाला समांतरकुठल्याश्या वेगळ्या काळात, वेगळ्या दुनियेत आपली तिच्याशी जन्मोजन्मीची ओळख आहे, असणार आहे, या शहाणपणावर वेड्याचीकुणीतरी बोळवण केली होती, आणि या चुत्यापणावर पूर्ण विश्वास ठेवून, वेड्याने या जन्मातील ओळख कागदाच्या चिटोऱ्यांवर खरडलेल्याकवितांमध्ये बंदिस्त करून टाकली होती.

इतक्या कविता घाटावर अधूनमधून फडफडत; वाळक्या छोट्या पानांसोबत, काड्यांसोबत मधूनच चक्राकार उडत, की कुणीतरी सगळ्या गोळ्या करून एकत्र शिवल्या असत्या, तर वेड्याची डायरी नाहीतर कवितासंग्रह झाला असता. पण त्यात गाडलेल्या ओळखीमागच्या दोन चेहऱ्यांमागची विसंगती वेड्याच्या नजरेतून सुटली होती. तिचा चेहरा आणि वेड्याच्या पूर्वायुष्यातला चेहरा पूर्णपणे वेगळा होता, इतकंसं मूलभूत शहाणपण वेड्याच्या वाटेला कसं आलं नाही? की आधीच्या चेहऱ्याने नव्या चेहऱ्याचं वेड लागून वेड्याचा वेडा झालेला?

आज मात्र त्या दोघांमध्ये बेबनाव आहे हे नक्की. दोघेही नुसते लांबवर बघत आहेत. त्याची एकही फ्रेम आज काही केल्या सेटच होत नाही. स्वतःच्याच हातांची बोटं एकमेकांत गुंतवून तो गपगुमान बसलाय, तिच्यासारखाच, हे चाणाक्ष वेड्याने हेरलं नसतं तरच नवल. बाकड्याच्या दोन टोकांना दोघे बसलेले; नुसतेच बसलेले. तिच्या backpackने  वेगळे केलेले. शेवटी तो उठून चालू पडला, आणि त्याच्यामागोमाग backpack घेऊन ती. आज मात्र गोल्डफ्लेकच्या धुराच्या चिमुकल्या लयकारीऐवजी, पलीकडच्या तीरावर जळणाऱ्या कुणा तिघांच्या चितांच्या धुराचे हे मोठाले ढग.

हा क्लिक करायला वेड्याचं मन धजावेचना. त्याला हव्याश्या क्लिकच्या, हव्याश्या चेहऱ्याच्या शोधात, वेडाही त्यांच्या मागोमाग चालू लागला.

.......

शंकराच्या देवळाबाहेरच्या पटांगणातल्या अन्नछत्रात वेडा त्या क्लिकच्या भुकेची चुळबुळ घेऊन बसला होता. सवयीप्रमाणे ती दोघं वाढायला आली. एरव्ही भाताची भली, जड परात लीलया पेलणारी ती आज विमुख होऊन भात सारत होती, आणि तिच्यामागे तो तसाच विमुख, यांत्रिकपणे डाळीची बादली घेऊन पळीने वाढत येत होता. वेड्याच्या पेपरप्लेट समोर वाकून त्याला भात वाढताना तिची वेड्याशी नजरानजर झाली. आपण ओळख दाखवावी का, असा वेडा विचार वेड्याच्या मनात होता, इतक्यात तिने शेजारी उभ्या असलेल्या त्याच्याकडे काकुळतीने बघितलं. आपण तिला ओळखतच नाही, अशा थाटात तो वेड्याच्या पेपरप्लेटमध्ये, इस्त्री केलेल्या चेहऱ्याने, मख्ख बघत राहिला. नाईलाजाने उठताना डाव्या खांद्यावरून तिची लाल, मलमली ओढणी वेड्याच्या प्लेटमध्ये जराशी सरकली काय, वेड्याची नजर तिच्या पिवळ्या टॉपमागच्या गोऱ्यापान छातीपर्यंत पोचली काय, त्याच्या हातातली बादली तिथेच पडली काय, वेड्याची बखोट धरून त्याने वेड्याला कानफटवायला सुरुवात केली काय...अनावर झालेल्या शंभरएक भुकांचा आगडोंब तिकडेच लाथाबुक्क्यांत उसळला आणि वेड्याला पळता भुई थोडी झाली.

.......

दुपारच्या त्या आठवणींचा ठणका वेड्याला आता अंगाखांद्यावर असह्य झाला होता. स्मशानाबाहेरच्या चबुतऱ्याच्या शेवाळल्या, करड्या, हिरवट, दगडी खांबाची भेग वर्षानुवर्षे रुंदावत गेलेली. वेड्याने आज दुपारपासूनची क्लिकची भूक, पोटातली भूक, तिची मलमली, लाल ओढणी, अन्नछत्रातल्या दुपारच्या आठवणी आणि घाटावरच्या सगळ्या आठवणी त्या किंचित भगदाडात कुठल्यातरी ऐवजासारख्या खुपसून ठेवल्या होत्या. दुपार संपतासंपता आपण देवळातून इकडे कधी कसे पोचलो आणि इकडून मागे घाटावर कसे कधी, हे त्याला काही केल्या आठवेना. स्मशानात शिरताना अंधारातही त्या ओढणीचा लालेलालपणा उठून दिसत होता. वेड्याला खुणावत होता. अशीच लाल ओढणी आपल्या पूर्वायुष्यातही कधीतरी येऊन, खूप काहीतरी देऊन गेली होती; त्याची परतफेड करायचीच आठवण ही आणि ही जिची आहे, ती घाटावरची ती, आपल्याला करून देत आहेत की काय, असं वेड्याला वाटलं. भगदाडापाशी वळलेले त्याचे पाय निमूट माघारी फिरले. चबुतऱ्याच्या पायथ्याशी बसताबसता त्याने मघाचं शंकर-पार्वती-गणपतीचा फोटो असलेलं ते कसलंतरी चुरगळलेलं palmphlet चड्डीच्या खिशातून बाहेर काढलं. त्याला लागलेला मघाचा शब्द होता गुलमोहर. अस्वस्थ होऊनच त्याने चड्डीच्या खिशात, इकडेतिकडे चाचपून बघितलं; पण तुटकं पेन - की पेन्सिलचा बोटभर तुकडा - काहीतरी मागे घाटावरच हरवलं होतं. मनातल्या मनातच वेड्याने उरलेल्या ओळी पूर्ण करून टाकल्या -

मोहरला गुलमोहर, भरली वाट पाकळ्यांनी

धग खेळवली त्याची, या अरभाट पाकळ्यांनी

ऋतुचक्र तुझ्या स्मरणांचे, येते, गोठुन जाते

धुगधुगीचि नेमुन द्यावी, वहिवाट पाकळ्यांनी

पूर्ण झालेल्या या ओळी चुरगळून तो बोळा आतल्या कुठल्याश्या अनोळखी चितेत भिरकावून द्यावा, अशी इच्छा वेड्याला झाली. पण हा

दुपारचा ठणकाच अजून थांबला नसताना, नव्या लाथाबुक्क्यांच्या ओलाव्याचा झवता गाढव अंगावर कशाला घ्या, हा शहाणपणा सुदैवाने, वेळीच सुचला आणि वेडा स्मशानातून दुपारपासूनची भूक घेऊन बाहेर पडला. 

कवितेचा पिंड ठेवला

की कवीचा पटकन

कावळा होतो*

या ओळींना जागून मग मी त्या palmphletला चिकटलेल्या शेवकुरमुऱ्यांवर तुटून पडलो.

....... 

*श्रेयअव्हेर -

कवीला कवितेचा पिंड द्यावा
म्हणजे तो आपली
धिंड काढीत नाही
अन् डोहांत पडलेल्या चंद्राची
खिंडही अडवीत नाही…
कवितेचा पिंड ठेवला
की कवीचा पटकन्
कावळा होतो

• सदानंद रेगे

केसर

 “Mom, how about I take Kesar tonight with me for trick or treat?!” गेविनच्या डोक्यात संध्याकाळ चालू झाली होती.

“Are you kidding me?” स्टेला जराशी अवाक होऊनच म्हणाली

“Why? what’s wrong? She’s already in her costume!” गेविन खो खो हसत म्हणाला

“Now that’s mean! You must apologize!” केसर आवडावीशी नसली, तरी जितके दिवस, महिने ती राहत होती, त्यामुळे, नाही म्हटलं तरी स्टेलाला तिचा लळा लागलाच होता.

“I am so sorry Kesar. Didn't mean it that way; I was just kidding!” केसरच्या गालावरून हात फिरवत गेविन म्हणाला.

केसर नेहमीसारखीच हसली. काय बोलावं तिला कळेना. पण काहीतरी सांगायचंय, या स्थितीपर्यंत डोक्यातले विचार येईतोवर, गेविन दप्तर घेऊन स्कुलबससाठी घराबाहेर पडलाही होता. अर्थात केसरला काहीही सांगता आलं असतं का, हा प्रश्न मला पडलाच.

...

केसर कधीच काहीच बोलायची नाही. इंग्रजी येत नाही, हा भाग अलाहिदा; त्यामुळे स्टेला आणि गेविनशी संवाद खाणाखुणांतूनच चालायचा. पण वसईला असताना सुद्धा ती फारशी बोलायची नाहीच. आपण बरे, आपलं काम बरं. दोन वेळचं जेवण, अंगावर घालायला चार पातळं यातच तिने समाधानी असावं, याची काळजी मी घेत असे. चहा मात्र तिला प्राणप्रिय. मनात येईल तेव्हा, मनाला येईल तेव्हढा चहा बनवून, तो हवा तेव्हा प्यायची मुभा मी तिला दिली होती. खडेमीठ टाकलेला चहा खिरीच्या चवीने पिणारी, मी पाहिलेली केसर पहिलीच! चहा फुंकून घोट घेताना, तिच्या रापलेल्या चेहऱ्यावरच्या, डोळ्यांच्या कडेच्या सुरकुत्या बघून, कुणी म्हटलं नसतं ती गेरूच्याच वयाची आहे. अर्थात गेरू आणि केसर एकमेकांचे कोण, केसर आणि दुलबा एकमेकांचे कोण, याविषयीच्या गजाल्या गावकरी करत नसत, असं नाही; पण दुलबा भंडाऱ्याचा दराराच असा होता, की त्या चावडीवरच्या गप्पा तिथेच धगधगत आणि तिथेच विझून जात.

कांताबेन अनपेक्षितरित्याच गेली आणि तिचे अंत्यसंस्कार करायला दुलबा सीमेवरून परतला, तो केसरला घेऊनच. तोवर केसर माझ्याबरोबर आणि मी केसरबरोबर असे फरफटत होतो. दोघांचीही इच्छा नसताना. झुंजूमुंजू झाल्यावर बापाच्या साथीला केसर मिठागरात शिरली, की ती नेईल तिथे मी तिच्याबरोबर. पन्नास अंश तापमानात ही बया यंत्रमानवाच्या सफाईने सगळी कामं करे. गट्र्रर्रगट्र्रर्रगट्र्रर्रगट्र्रर्र पंप जो सकाळी चालू होई, तो थेट संध्याकाळीच थांबे. त्याने उपसलेलं खारं पाणी कित्येक मीटर पसरलेल्या खाजणवाफ्यात समतल पसरलं, की मीठ तयार होऊन, ते उपसायची वेळ होईतोवर, केसर आणि मी, पंजाबपासून मुंबईपर्यंत सगळीकडे भटकून येत असू. मुळात, कच्छच्या रणाबाहेर असेही देश आहेत, हे आम्हाला विविधभारतीमुळे अपघातानेच कळलं. केसरीया बालमा ऐकून तर केसर इतकी खूष व्हायची, की सतत तेच एक गाणं विविधभारतीने वाजवलं असतं, तर केसर त्या कार्यक्रमाच्या निर्मात्याची आजन्म दासी होऊन राहायलाही तयार झाली असती.

दुलबाने तिला कधी दासीसारखं वागवलं नाही हे, खरं. पण स्वतःच्या आयुष्यातली कांताबेनची जागा इतर कुणाला मिळणार नाही, हेसुद्धा त्याने ठरवून टाकलंच होतं. त्याच्या दगडी अस्तित्त्वावर, पिळदार बाहूंवर आणि मिल्ट्री खाक्यावर केसर भाळली होती खरी, पण अडनिड्या वयातला तो मोह मीच तिला आंदण म्हणून दिला होता, हेही तितकंच खरं. मिठागरात मरेतोवर काम केल्यावर तिला उजवली, की आपलं काम झालं; मग ती दुसऱ्या कुणाचीतरी नमकहलाल, हे तिच्या बापानं ठरवलेलंच होतं. दुलबाच्या डोक्यात मी हे वेळीच शिरू दिलं, आणि त्या रांगड्या गड्यातल्या बापाला जागं केलं, हे एका अर्थी बरंच झालं. तरी केसरच्या बापानं पाचशेच्या खाली घेतले नाहीतच! काही का होईना, रणातून बाहेर पडून ती वसईत रुजली, हे काही कमी नाही.

ही बया कोण, असा प्रश्न गेरुला न पडता, तरच नवल. पण वडिलांपुढे साक्षात ब्रह्म्याचंही काही चाललं नसतं, गेरू तर मर्त्य मानव! यदाकदाचित दुसरी आई म्हणून केसर डोक्यावर बसायची पाळी आलीच, तर थेट पळून जाऊन पणजी गाठायची आणि मग इकडे मरेतोवर परत यायचं नाही, हे त्याने कधीच ठरवून टाकलं होतं. तसंही आपला जन्म या पाड्यात सडण्यासाठी झालाच आहे कुठे?! आपलं नशीब उघडणार गोव्यात, हे सुद्धा त्यानेच ठरवलं होतं. आणि तिकडून मग थेट हॉलिवूड! मग आपण आणि गिटार बस्स! दुसरं कोणी नाही! दुलबाला सांगायची छाती नव्हती, म्हणून केसरकडे बोलून दाखवायचा. पण बोलेल तर ती केसर कसली? असं मस्त हसायची, की गेरू आश्वस्त होऊन जायचा. गोव्यातल्या स्वप्नांनी. त्याच्या स्वप्नांमधला चतकोर तुकडा आपल्यासाठीसुद्धा आहे, हे ठरवण्याचं धैर्य केसरकडे कुठून आलं, हे मात्र मला आजतागायत कळलेलं नाही. पण त्या धाडसाच्या जोरावर, कधीही न बोलणारी केसर, गेरूच्या गिटारच्या तारांवर गुणगुणू लागे, तेव्हा गेरूचा आत्मविश्वास थेट पणजीत पोचलेला असायचा. आणि त्याच्या साथीने केसरसुद्धा मिरामारच्या सोनपिवळ्या वाळूत.

सगळ्यांचीच सगळीच स्वप्नं पूर्ण होत असती, तर केसर आणि मी कधीच एकमेकांपासून वेगळे झाले असतो. किरिस्ताव पोरांच्या घोळक्यात गिटार वाजवत बसलेल्या गेरूला दुलबाने लाथा घालत घरी आणला, तिथेच त्याच्या कपाळावरचा केसर नावाचा शिलालेख लिहिला जायला सुरुवात झाली.

गेरूने केसरला सॅन फ्रान्सिस्कोला घेऊन येणं, हा त्या लेखातला क्षुल्लक परिच्छेद.

खानदानातलं पहिलं पोर इंजिनिअर होतं काय, अमेरिकेला पोचतं काय, दुलबासाठी आयुष्याचं सार्थक झाल्याचा क्षण! दंतकथाच जणू! अख्ख्या पाड्यात आठवडाभर जेवणावळी उठतील, याची व्यवस्था त्याने केली. पाड्याचे दुवे घेऊन गेरूचा सॅन फ्रान्सिस्कोत गॅरी झाला. तिकडचीच एक मड्डम त्याच्या प्रेमात पडली आणि तिकडेच त्याचा संसार चालू झाला.

कितीही म्हणा, नवीन आयुष्य वगैरे; पण सगळ्या भाकडकथा. कितीही ठरवलं वसईला परतायचं नाही, तरी ‘आता येऊन गेलास, की परत बोलावणार नाही, हा माझा शब्द’, या दुलबाच्या एका ओळीच्या तारेखातर, गेरू दोन आठवड्याच्या सुटीवर म्हणून पाड्यावर आलाच. एका रात्री जेवणं आटोपल्यावर, दुलबाने त्याचा वानप्रस्थानाचा निर्णय सांगितला,आणि केसरच्या पोटात खड्डा पडला. मिरामारच्या वाळूसारखा गेरूसुद्धा बोटाच्या फटींमधून कधी कसा निसटला, हे तिला कधीच कळलं नव्हतं. कच्छशी जोडणारे कुठलेच दोर अस्तित्त्वात नव्हते. दुलबाचा आधारसुद्धा संपला की आपण परत कुठल्यातरी मिठागरात नाहीतर आश्रमशाळेत, नाहीतर कुठल्यातरी टाकलेल्या बायांसोबत, हा विचार डोक्यात आला आणि बोलता येत नसूनही तिने मला शिव्यांची लाखोली वाहिली. मिठागरातली पडतील ती कामं आणि भंडाऱ्याच्या घरकामाशिवाय तिसरी काही गोष्ट तिला माहीतच नव्हती. मी कोण, माझं अस्तित्त्व काय, पुढे काय, असे प्रश्न केसरला पहिल्यांदाच पडले असावेत. दुलबाने ते याआधी पडणारच नाहीत, याची सोय लावली होती. कांताबेनची जागा नसली, तरी दुलबाने आपणहून तिला जी जागा दिली, त्याची जाणीव अर्थात तिच्यापेक्षा दुलबालाच जास्त होती. आणि गेरु जेव्हा जसा डोळ्यासमोर वाढला, तेव्हा केसरही आजूबाजूला सारखी दिसतच तर होती.

रविवारी रात्री गेरू परत जायचा होता. शनिवार दुपारच्या जेवणानंतर दुलबाने त्याला आपल्याजवळ बसवलं. कट्ट्यावर नेमाने बसणाऱ्या मित्रासारखा त्याच्या गळ्यात हात टाकून म्हणाला, ‘केसरला घेऊन गेलास, की मगच मी इकडचं सगळं आवरायला घेईन’. हे कुठेतरी निघून जाणं, राहत्या घरात पाय न राहणं, भंडाऱ्यांचा वारसाहक्क म्हणून आपल्याकडे आलंय की काय, असं गेरुला वाटलं. मग दोघांनीही आता परत न येण्यासाठीच जायचंय, तर हे केसर नावाचं लचांड काय मागे लागतंय? अर्थात, त्याच्या कुठल्याही बंडाळीचा कणा उभा राहण्याआधीच मोडला जाईल, याची काळजी दुलबातल्या सैनिकाने नेहमीच पुरेपूर घेतली होती. गेरूने सवयीने होकारार्थी मान हलवली, आणि दुलबा सवयीनुसार खूष झाला.

“एक फोटो काढ गे आमचा केसर” दुलबाच्या दवंडीने केसर भानावर आली. गेरूने निर्विकारपणे कॅमेरा तिच्या हातात देऊन खुणेनेच बटन दाबायचं शिकवलं. कॅमेऱ्याच्या चौकटीत दुलबा आणि गेरू. कोचावर गेरूच्या शेजारी जागा असती, आणि मी तिथे बसले असते, तर आमचा फोटो कोणी काढला असता? त्या स्वार्थी क्षणात रमलेल्या केसरला, तरीही कांताबेनची आडवी पडलेली तसबीर खुपलीच. किमान ती तरी सरळ हवी होती, या विचारात असतानाच कॅमेऱ्याचं बटन दाबलं गेलं.

…

डायनिंग टेबलच्या बाजूच्या भिंतीवरचा तो फोटो पाहून केसर किती महिने, किती वर्षं मागे गेली कुणास ठाऊक! गॅरी तिचा नाही, तो फक्त बार्बीडॉल सारख्या देखण्या स्टेलाचा. आणि गेविन त्या दोघांचाच! दुलबा कुठे गेला? सीमेवर? हिमालयात? माहीत नाही. गेरुला तरी कुठे माहीत आहे?! त्याला गिटार वाजवता येतं अजून? आहे त्याच्याकडे? एव्हढ्या मोठ्या महालात शोधू तरी कुठे गिटार?

…

“Mom, Mom...quick, it’s..” गेविन पुढचं काही बोलायच्या आत, त्याची बोंब ऐकून, स्टेला आणि गेरु धावतच पोर्चकडे पोचले होते. गेविन जे सांगत होता, त्याहीपेक्षा गेरूचे डोळे लागले होते मागून लंगडत येणाऱ्या केसरकडे.

“Oh?! God! Is she hurt? Kesar,...?” केसर लंगडत असली, तरी 911 लेव्हलची इमर्जन्सी नसल्याने स्टेलाची कळकळ तशी निवळलीच.

“I’m not sure but I think she just sprained her ankle or something’” गेविन म्हणाला “But she wouldn’t let me take a look at her feet”

पोर्चमधल्या बाकड्यावर येऊन केसर टेकली आणि गेरूने केसरचा तळवा हातात घेतला. स्टेलाने गेविनला दाबून धरून ठेवलं होतं.

चवडा फुटला होता. पण गेरुने आपल्याला हात लावला, याचा थंडावाच केसरचं मलम झालं होतं.

“Goodness me! Look at her feet..her legs..”

“Gavin, please stop being rude. Come on, let’s get you cleaned up first” स्टेला गेविनला घेऊन गेली.

“काय गे तू? हातात घेऊन चालतीस डोले?” गेरु जरा नाखूषच होता. प्रथमोपचाराचे सोपस्कार पार पडले आणि सगळे आपापल्या खोलीत गेले.

... 

डिनरनंतर गॅरी गेविनला आगरियांबद्दल सांगत होता. मिठागरं, तिकडे राबणारे आगरिया, त्यांचं खडतर आयुष्य, दहनाच्या वेळी पाय वेगळे काढून जाळणं…

“Are you kiddin’ me?” That’s awful!”

“Can’t help it buddy. Since they are standing continuously in salt fields, their feet get wounded and salt gets absorbed in the feet. So the feet would not burn easily in the funeral pyre” दुलबाच्या तुलनेत  गेरू फारच प्रेमळ, समंजस बाप असावा, असं मला वाटलं.

केसरला कुठे कसं जाळतील, माहीत नाही. खडेमिठाचा चहा ती इकडे आल्यापासून मी तिच्यापासून हिरावून घेतलाच आहे. त्याची खंत मला आतून जाळतच असते पदोपदी. त्यात आणि आता हे नकोसे प्रश्न पडायलाच नकोत. गेरूच्या कपाळावर केसरचा शिलालेख लिहिला की तिच्या कपाळी याचा, हे सुद्धा कळत नाही. एक मात्र खरं; केसर माझ्याबरोबर आणि मी केसरबरोबर अजूनही फरफटतच आहोत. दोघांचीही इच्छा नसताना.