आईबाबा आणि मित्रमैत्रिणींपासून हज़ारो मैल लांब असताना वाढदिवस 'साज़रा' होऊ शकतो, ही कल्पनाच मुळात असह्य आहे. त्यामुळे परवा माझ्या वाढदिवसादिवशी आणि किंबहुना त्याच्या दोन-एक दिवस आधीपासूनच 'काय कपाळ साज़रा करणार' अशी भावना झाली होती. त्यातच कार्यालयात नवीनच रुज़ू झालेला असल्याने बराच 'स्व-अभ्यास' चालू होता (ज़से स्वतःहून कॉफ़ी मेकरवर कॉफ़ी बनवायला शिकणे, इतर कर्मचाऱ्यांशी काम सोडून बाकीच्या सगळ्या विषयांवर गप्पा मारायला शिकणे, भ्रमणध्वनी प्रणाली पडताळा चमूच्या (सॉफ़्टवेअर व्हेरिफ़िकेशन ग्रुप!!!) साप्ताहिक बैठकीत चर्चेच्या मुद्द्यांपेक्षा समोरच्या अमँडाशी दृष्टीविनोद(!) करण्यातली मजा अनुभवणे वगैरे) या अभ्यासात घरी येईस्तोवर इतके थकायला होते(!) की आठवडाभराची झोप काढण्यासाठीसुद्धा वेळ मिळत नाही (कार्यालयात आणि साप्ताहिक बैठकीत झोपणे तर मुळीच परवडणार नाही! अभ्यास कसा हो होणार नाहीतर! ;)); वाढदिवस 'साज़रा' करणे तर बाज़ूलाच राहिले.
दोन दिवसांपूर्वीच विद्यापिठातला जगजीत सिंगचा गाण्यांचा नियोजित कार्यक्रम 'हाऊसफ़ुल्ल' असल्याचे कळले होते. हा कार्यक्रम माझ्या वाढदिवसाच्या पूर्वसंध्येला असल्याने तीच वाढदिवसाची भेट असा स्वतःचा आगाऊ समज़ करून घेतला होता, आणि परीक्षा झाली की बघू, म्हणून तिकिटे आरक्षित करण्यात दिरंगाई केली होती (त्याबद्दल इकडच्या समस्त देसी जनतेने मला वेड्यात काढणेही झाले होते) वास्तविक कार्यक्रमाची घोषणा, तिकिटांसंबंधी कुणाला संपर्क करायचा वगैरे माहिती तीन महिने (अति)आगाऊच मिळाली होती, पण परीक्षा आणि अभ्यासाच्या धांदलीत तिकिटे काढायचे लक्षातच राहिले नाही, आणि आता इतक्या सुंदर कार्यक्रमाला मुकावे लागणार याची हळहळ लागून राहिली होती. तरीसुद्धा देवा (आणि दैवा) वर भरवसा ठेवून काहीही झाले तरीसुद्धा तिकीट मिळवायचा प्रयत्न करायचाच या निर्धाराने अस्मादिकांची स्वारी कार्यालयातून घरी येण्याऐवजी विद्यापिठाच्या आवारात वळली.
अपेक्षेप्रमाणेच कार्यक्रमाला अलोट गर्दी होती. अनिवासी भारतीय आणि पाकिस्तानी कुटुंबे, विद्यार्थीवर्ग, नोकरदार, बाबागाडीतल्यांपासून ते काठी टेकत चालणाऱ्यापर्यंत सगळ्या वयाचे, सगळ्या प्रकृतींचे प्रेक्षक कार्यक्रमाला लाभले होते. साडी, सुरवार-कुर्ता वगैरे पारंपारिक पोषाखातल्या बऱ्याचज़णांनी यानिमित्ताने आपापला सांस्कृतिक दिन साज़रा करण्याचे मनावर घेतल्याचे दिसत होते. पण त्याचबरोबर आपण अमेरिकेत राहतो याचा बडेजाव मिरवणे चालू होतेच, जसे 'कूल' ऐवजी 'खूऽल' (!), 'वॉटर' ऐवजी 'वॉठर्र' याप्रमाणे (उत्साहाच्या भरात कोणी एक पटेल की शहा चक्क 'गिव मी टू वॉटर्स' असे म्हणाले. भावना महत्त्वाच्या म्हणून माझ्यातल्या मराठी माध्यमाच्या विद्यार्थ्याने त्यांचे चुकीचे इंग्रजी व्याकरण पोटात घातले!) माझ्या दोन मित्रांना आयोजकांनी स्वयंसेवक म्हणून नियुक्त केल्याने आणि मी तूर्तास प्रेक्षक किंवा स्वयंसेवक कोणीही नसल्याने समाजसेवा करताना उडणारी त्यांची तारांबळ (विनातिकीट!!) बघायला मजा येत होती. पावणेदोन तासांच्या प्रतीक्षेनंतर शेवटी एकदाचे तिकीट मिळाले. ते सुद्धा जिचे तिकीट होते, ती व्यक्ती न आल्याने. अर्थातच त्या तिकिटासाठी मला जास्त किंमत मोज़ायला लागली हे अधिक सांगणे न लगे (कार्यक्रमाचे शेवटचे तिकीट दोनशे डॉलर्सना विकले गेल्याचे ऐकले होते तेव्हा माझे खिसे दडपले होते, पण आयत्या वेळी मला मिळालेले हे तिकीट त्यामानाने चौपट स्वस्त पडले म्हणायला हरकत नाही) एका बाईंनी "अरे पैंतीस डॉलरवाला तिकीट पचपन में कैसे बेच रहे हो"चा घरगुती लढाऊपणा (अपेक्षेप्रमाणे!)दाखवला खरा, पण "अरे मेडम, डोलर चाहिये के साहब का गाना चाहिये" म्हणून आयोजकांनी बाईंना कधीच चारीमुंड्या चीत केले. शेवटी शिस्तबद्धपणे रांगेत उभे राहून सभागृहात गेलो नि स्थानापन्न झालो. तोवर जगजीतचे "होशवालों को खबर क्या" चालूही झाले होते.
मंचावर अतिशय साधी सज़ावट, समोर मध्यभागी रांगोळी, डाव्या हातास साथीला सिताऱ व बासरी, मागे गिटार नि सिंथेसायझर, उजवीकडे तबला, ढोलक आणि घुंगरू, आणि मध्यभागी गज़लसम्राट स्वतः गातोय, असे ते दृश्यच त्या संध्याकाळचे पहिले समाधान देऊन गेले. जिवाचा कान करून मी शब्दन् शब्द हृदयात साठवत होतो.
हम् लबों से कह न पाए उनसे हाल-ए-दिल कभी
और वो समझे नहीं ये खामोशी क्या चीज़ है
और वो समझे नहीं ये नंतरची शांतता खूप काही सांगून गेली. त्यानंतरची खामोशी टाळ्यांच्या कडकडाटात नि 'वाहवा', 'क्या बात है' च्या गजरात कुठेशी हरवून गेली. आणि त्यानंतर सुरू झाला शब्द आणि सुरांचा चमत्कार.
गज़ल ही खरी शब्दप्रधान गायकी. पण जगजीतच्या आवाज़ाने आणि सुरांनी गज़लेला शब्दांच्या पलीकडे नेले आहे. त्याला प्रत्यक्ष गाताना ऐकले की गीताच्या बोलांपेक्षा त्याच्या आवाज़ानेच वेड लागते. याचा अर्थ शब्दांचे मोल कमी होते असा मुळीच नाही, तर एकाच शब्दाचे किंवा शेराच्या मिसरेचे अनेक पदर तो आपल्या गायनातून उलगडून दाखवत असतो. त्यामुळे शब्दांची किंमत दुणावते असेच म्हणायला लागेल. जगजीतचा धीरगंभीर आवाज़, पण योग्य वेळी हवा तिकडे तोच गंभीर आवाज़ थोडासा खट्याळ होणं, एखाद्या मिसरेतील एक किंवा अनेक शब्द गाताना शब्दांवर ज़ोर देणं अगर शब्दांनुसार आवाज़ातले चढ-उतार सांभाळणं यांमुळे ते गाणं फ़क्त कवीचं किंवा गायकाचं न राहता आपसूक श्रोत्यांचंसुद्धा होऊन ज़ातं. तेरे बारे में जब सोचा नही था, कोई फ़र्याद तेरे दिल में दबी हो जैसे या आणि अशा कित्येक गज़लांमधून आणि कवितांमधून जगजीत सिंग नावाची जादू प्रेक्षकांना संमोहित करत होती आणि आम्ही सगळे तिच्या तालावर डोलत होतो. कोई फ़र्याद तेरे दिल में ही वास्तविक हुस्न-ए-मतला गज़ल आहे. आणि त्यातला दुसरा मतला हाच गज़लेचा गाभा किंवा हासिल-ए-गझल शेर (ज़से गाण्याचे ध्रुवपद) आहे, हे जगजीत सिंगने ती गज़ल गायल्याशिवाय पटत नाही. अर्थात याबाबत दुमत असू शकते, पण आधीच म्हटल्याप्रमाणे त्या आवाज़ातच अशी काही जादू आहे की कोणता(ही) शेर किंवा शब्द श्रोत्याच्या मनात कायमचा घर करून राहील हे गायकानेच ठरवावे आणि श्रोत्यांनी त्याला मूक मान्यता द्यावी. ऐकणाऱ्याला आपलेसे करणाऱ्या या वशीकरणाची कला लाभलेल्या निवडक व्यक्तींमध्ये जगजीत सिंग हे नाव नक्कीच आहे आणि असेलही! हज़ारों ख्वाहिशें ऐसी की हर ख्वाहिश पे दम निकले या गालिबच्या गज़लेचा मक्ता गाताना तर जगजीत गाण्यामध्ये इतका हरवून गेला, की त्याने तो मक्ता चार-पाच वेळा गायला आणि गातागाताच त्याचा अर्थसुद्धा सांगितला. मैखाना, वाइज़ यांच्यातला उपरोधात्मक परस्परसंबंध, तो गाण्यातून तसेच विनोदातून स्पष्ट करताना तसेच इतरही काही शेर समज़ावून सांगताना त्याने दाखवलेली विनोदबुद्धी, हित्ने इन्शाची कल चौदवी की रात थी गाताना प्रत्येक शेराची सानी मिसरा टाळ्या घेत होती. 'मक्ता पेश करता हूं, इन्शाजी की गज़ल है, हित्ने इन्शा' म्हटल्यावर अवघे सभागृह कान टवकारून बसले.
बेदर्द ,सुननी हो तो चल, कहता है क्या अच्छी गज़ल,
आशिक तेरा, रुसवा तेरा, शायर तेरा, इन्शा तेरा
सानी मिसरा गाऊन झाल्यावर उमटलेले वावा-वावा आणि तोच टाळ्यांचा कडकडाट कान भरून साठवून घेतला. सरकती जायें है रुखसी नकाब आहिस्ता आहिस्ता च्या वेळी तर पहिल्या ओळीपासून श्रोत्यांनी ठेका धरला होता आणि 'आहिस्ता आहिस्ता' म्हणायला सुरुवात केली होती. हया यकलख्त आई और शबाब नंतरचे आणि दबे होठों से देते हैं जवाब नंतरचे, इधर तो जल्दी जल्दी है, उधर नंतरचे आहिस्ता आहिता तर श्रोत्यांनीच पूर्ण केले. वो बेदर्दी से सरकाते हैं अमी और मैं कहूं उनसे मधल्या बेदर्दी वर घेतलेल्या हरकती तर निव्वळ अप्रतिम! ठुकराओ के अब के प्यार करो, मैं नशे में हूं मधल्या नशा शब्द गातानाच्या वेळची त्याच्या आवाज़ातली नशा, मैं नशे में हूं वरच्या हरकती खरोखरच सगळ्यांनाच चढल्या होत्या असे म्हटल्यास ते वावगे ठरू नये. मी इथे ते लिहिण्यापेक्षा आणि तुम्ही वाचण्यापेक्षा प्रत्यक्ष ऐकून झिंगण्यातच खरी मौज आहे. होठों से छू लो तुम, तुम इतना जो मुस्करा रहे हो, वो कागज़ की कष्टी वो बारिश का पानी या 'टिपिकल' जगजीत गज़लासुद्धा झाल्या. मात्र त्यातले माझ्या आवडीचे काही शेर त्याने न गायल्याने मी ज़रा खट्टू झालो (पण जरासाच! ः) ) काही गज़लांची चित्रपटीय आवृत्ती आणि प्रत्यक्ष मैफ़िलीतील आवृत्ती यांतला फ़रकसुद्धा ज़ाणवत होता, पण चित्रपट संगीताला मिळणारी आधुनिक तंत्रज्ञानाची ज़ोड, एकूणच गाण्याचे संदर्भ, गरज़ यांनुसार ती आवृत्ती,ते गाणे घडत असते. प्रत्यक्ष मैफ़िलीची गोष्टच काही वेगळी असते आणि मजा और असते. चित्रपटातील अशी काही गाणीच हृदयात घर करून राहिल्याने ती प्रत्यक्षात मैफ़िलीत ऐकताना त्यांचा पुरेपूर आनंद लुटता येतोच असे नक्कीच नाही. मात्र दोन्हींच्या संदर्भांतला फ़रक लक्षात घेता अशी मजा लुटणे तितकेसे कठीणही नसते एव्हढे मात्र सांगू शकतो. खरे तर जगजीतची काही गाणी ही अतिशय सुमार दर्जांच्या चित्रपटांमध्ये होती. गाणी लोकांच्या हृदयांत अज़ूनही आहेत, चित्रपट नक्कीच नाहीत.
गाताना ध्वनीनियंत्रकांना आणि वादक साथीदारांना सूचना देणे, 'मॉनिटरमें बेस कम करो', 'सितार बढाओ' हे सगळेसगळे श्रोत्यांना सुखावून ज़ात होते. गाण्याच्याच ज़ोडीला गाणे चालू असतानाच सितार-तबला, तबला-घुंगरू जुगलबंदी आणि बासरी, सिंथेसाइझर, गिटार यांचे 'सोलो' आविष्कार ज़बरदस्त परिणाम साधून ज़ात होते आणि अर्थातच टाळ्यांची बिदागी घेऊन जात होते. प्रामाणिकपणे आणि तितक्याच तन्मयतेने साथ करणाऱ्या आपल्या या सगळ्या साथीदारांबद्दलचे प्रेम आणि कृतज्ञता जगजीत त्यांना आपली कला सगळ्यांसमोर सादर करण्याची संधी देऊन व्यक्त करत होता, असेच मला वाटले. आणि त्यातच या कलाकाराचे मोठेपण सामावले आहे.
कार्यक्रमाच्या शेवटी नित्यनेमाचे आभार प्रदर्शन वगैरे झाले; आणि कार्यक्रमाची सांगता होतानाच २५ मे सुद्धा उजाडला होता. प्रेक्षकांनी जगजीतबरोबर छायाचित्र काढण्यासाठी रांग लावली होती; पण दैवाने यावेळी मला घरी झोपायला न्यायचे ठरवले होते. मिणमिणत्या दिव्यांच्या उजेडात जगजीतचे एकेक गाणे असे काही सुखावून गेले होते की मला माझ्या वाढदिवसाची अमूल्य आणि अविस्मरणीय भेट मिळाली होती. कार्यक्रमाला एकटाच होतो आणि कदाचित त्यामुळेच एकाग्र चित्ताने गाणी आणि गज़ला ऐकता आल्या, ज़गता आल्या. माझ्या कानांनी ज़े ऐकले, डोळ्यांनी ज़े पाहिले, ते तुमच्या मनात पोचवण्यासाठी हा वृत्तांताचा खटाटोप. मध्यंतरातले थंडगार बटाटवडे आणि कोल्ड्रिंकवर वाया गेलेल्या वेळ आणि पैशाची काही किंमतच उरली नव्हती. घरी आल्यावर सर्वसाक्षीकाकांचे सुंदर शुभेच्छापत्र आणि ज़ोडीला मनोगतींच्या शुभेच्छा ही आणखी एक भेट! त्यामुळे जगजीतचे हेच शब्द नव्याने ज़गायला मिळाले -
मुझको कदम कदम पे भटकने दो वाइज़ों
तुम अपना कारोबार करो,मैं नशे में हूं
